Ο Ηράκλειτος διαμόρφωσε το δικό του τρόπο σκέψης, τη δική του κοσμοθεωρία, όταν ακόμη η φιλοσοφία βρισκόταν στα σπάργανα. Είναι μάλιστα ο πρώτος φιλόσοφος που αναζητά την αλήθεια στη γλώσσα μέσω της γλώσσας. Τα εναπομείναντα αποσπάσματα του είναι γραμμένα κατά το πρότυπο των Δελφικών χρησμών που “Ούτε λέγουν, ούτε κρύπτουν απλά σημαίνουν”.[1] Ο ίδιος ο φιλόσοφος υπονοεί ότι πίσω από τα λεγόμενα του και πάνω από αυτά κυριαρχεί ο Θείος λόγος -ο συμπαντικός. Είναι γραμμένα με τρόπο ασαφή για να μπορέσουν να τα κατανοήσουν μόνο αυτοί που είναι ικανοί. Και ενώ επί τούτου παραθέτει το λόγο του με τρόπο δυσνόητο, παρά ταύτα έχει την ελπίδα ότι ο λόγος και η γλώσσα, η μαντική που χρησιμοποιεί, θα λάβει και την ερμηνεία εκείνη που ο ίδιος της έχει αποδώσει εξ αρχής, τουλάχιστον από κάποιους.[2] Το όνομα του Εφέσιου φιλοσόφου Ηράκλειτου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη φυσική φιλοσοφία σύμφωνα με την κυρίαρχη θετικιστική ερμηνεία. Όμως τα σωζόμενα αποσπάσματα που αποδίδονται στον ίδιο, τον αναδεικνύουν ως ύψιστο ηθικό φιλόσοφο, που με την περίφημη ρήση του “Ήθος ανθρώπω δαίμων” θέτει για πρώτη φορά τον άνθρωπο στο επίκεντρο. Μας υπενθυμίζει τη μεταγενέστερη ρήση του Πρωταγόρα ‘’Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος’ τονίζοντας παράλληλα τον αγώνα που έχει το χρέος να καταβάλει ο ίδιος ο άνθρωπος, προκειμένου να ανταποκριθεί στο συμπαντικό κάλεσμα, στο συμπαντικό λόγο που είναι συνάμα και ο τελικός σκοπός του άριστου. Το ήθος, η περίφημη ηθική προσωπική στάση στην ηρακλειτική φιλοσοφία δεν καθορίζει ως άλλος πρότερος θεός την πορεία της ζωής και δεν προδιαγράφει τη ζωή του άριστου ή μη. Με άλλα λόγια το άτομο δεν καθορίζει το πεπρωμένο ή τη μοίρα του[3] Το θείο προϋπάρχει και ενυπάρχει στην ανθρώπινη ζωή και στο είναι του ανθρώπου, που δεν περιορίζεται στο χαρακτήρα του, είναι ένα θεϊκό ή θείο είναι. Από την άλλη σε καμία περίπτωση δε θεοποιεί τον άνθρωπο.[4] Ας αναλογισθούμε ότι ο Δαίμων υπαγορεύει στον άνθρωπο το θείο μερίδιο που κατέχει στο συμπαντικό γίγνεσθαι. Συνδετικός κρίκος του άριστου ανθρώπου με το συμπαντικό λόγο είναι η ορθή σκέψη, η σωστή στάση ζωής και ακριβέστερα η φρόνηση. Το ήθος και ο λόγος δεν αλληλεξαρτώνται, ούτε αλληλουποτάσσονται, απλώς έχουν ως σημείο εκκίνησης το συμπαντικό, το κέντρο της συμπαντικής ψυχής.[5] Το οντολογικό δέον πάνω στο οποίο ερείδεται η ηθική φιλοσοφία του σκοτεινού φιλοσόφου, προϋποθέτει ότι το είναι και αυτό που συμβαίνει δεν αντιτάσσονται στην ελευθερία του ατόμου. Άλλά ας μη λησμονούμε παράλληλα ότι σε καμία περίπτωση η ικανοποίηση όλων των ιδιωτικών προσωπικών αναγκών δε σχετίζεται ή μάλλον δεν ταυτίζεται με το συμπαντικό καλό.
Ακολουθώντας τον αποσπασματικό λόγο του Ηράκλειτου οδηγούμαστε όλο και πιο κοντά στην αρχική μας διαπίστωση ότι ο φιλόσοφος δε διδάσκει ηθική αλλά ότι ο ίδιος του ο Λόγος διέπεται αβίαστα από ηθικές συνιστώσες. Τουτέστιν ο ίδιος ο Λόγος ποιεί ήθος. Το μοναδικό βιβλίο που κατά το Διογένη το Λαέρτιο αποδίδεται στον Ηράκλειτο είναι το “Περί φύσεως” είναι χωρισμένο σε τρεις ενότητες στο ‘’περί παντός’’, το πολιτικόν , το θεολογικόν[6] και ουσιαστικά δεν είναι τίποτα λιγότερο από έναν οδηγό επιβίωσης. Ο Ηράκλειτος προσπάθησε, όσο λίγοι να ερμηνεύσει τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα που τον περιβάλλει, τη θέση του στον κόσμο και την αντίληψη του ανθρώπου για τον ίδιο του τον εαυτό [7]. Ο λόγος θεϊκός και καθολικός είναι κριτής της αλήθειας. Συνεπώς στη σκέψη του Εφέσιου οι κρίσεις που διαμορφώνουμε με βάση το θείο λόγο και τη βοήθεια της μνήμης είναι κρίσεις αληθινές και μας βοηθάνε να επικοινωνούμε. Τα πάντα είναι γεμάτα από ψυχές και η ψυχή είναι συμπαντική, δηλαδή ομοούσια με το σύμπαν, ενοικεί στο ανθρώπινο σώμα για κάποιο χρονικό διάστημα και μόνο η ξερή ψυχή είναι σοφότατη. Ο Θείος λόγος λειτουργεί ευεργετικά στη ζωή του ανθρώπου, όταν είναι απαλλαγμένος από την επενέργεια των αισθήσεων και υπό αυτή την προϋπόθεση δύνανται οι άνθρωποι να προσεγγίσουν την ευχαρίστηση ως ανώτατο σκοπό της ζωής, μόνο μέσω της αρμονίας που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η σύζευξη των αντιθέτων. Παρά το γεγονός ότι όλα εκκινούν και απορρέουν από τον Ανώτατο θείο λόγο, οι πλείστοι των ανθρώπων ζουν σα να έχουν ιδιωτική σκέψη. Η ασκητική ζωή του Ηράκλειτου συνοδευόμενη από την ασκητική σκέψη εγκαινιάζει και ανοίγει ευρύτερους ορίζοντες στις μέχρι τότε αντιλήψεις. Ο Λόγος του είναι τόσο επίκαιρος και διαχρονικός συνάμα. Ο φιλόσοφος διατείνεται ότι ο πνευματικός αγώνας κάθε ανθρώπου επιτυγχάνεται μέσω της επίπονης προσπάθειας, της εξισορρόπησης των αντίρροπων δυνάμεων που παλεύουν εντός του και όταν κάποιος περπατάει σε τέτοιο μονοπάτι είναι βέβαιο ότι οδεύει προς το δρόμο του Άριστου. Όμως στην ουσία μόνο το Θείο κατέχει την αλήθεια.[8] Τόσο γερές ηθικές βάσεις έθεσε ο Ηράκλειτος, ώστε να μην είναι καθόλου τυχαίες οι αναφορές του Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια. Ο Αριστοτέλης ενισχύει κατά μίαν έννοια τις θέσεις του σκοτεινού φιλοσόφου.
Όμως εάν επιδιώκουμε πραγματικά να διεισδύσουμε στο ηθικό απόσταγμα των αποσπασματικών λόγων του Ηράκλειτου οφείλουμε να μελετήσουμε ποια είναι κατά κύριο λόγο η θέση τους και η αξία τους εν γένει. Σημαντικότεροι λόγοι αυτών: “Ο άριστος είναι πολυτιμότερος από μύριους, μέγιστη αρετή το ζειν μετά σωφροσύνης, η αυτογνωσία, το αίσθημα κοινωνικής ευθύνης, η ελπίδα σε κάτι ανέλπιστο. Ο συμπαντικός κόσμος είναι ο κόσμος της αλήθειας. Παρά ταύτα το πλήθος βρίσκεται σε κατάσταση ύπνου, ο καθένας βυθισμένος στο δικό του ιδιαίτερο κόσμο. Οι λίγοι φωτισμένοι είναι ξύπνιοι και γνωρίζουν βαθιά ότι η νόηση δεν είναι νόηση παρά μόνο όταν έχει στήριγμα της το συμπαντικό.[9] Η συμπαντικότητα του θείου νόμου είναι η μοναδική πηγή όλων των ιδιαίτερων νόμων που το ρεύμα τους συχνά παρεκκλίνει από το σωστό δρόμο. Με μεγάλο μόχθο ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να γίνει φιλόσοφος, διότι μόνο ο Θεός είναι σοφός. Η βασική αναζήτηση της σοφίας ταυτίζεται με την αναζήτηση του θεού. Ο Θεός είναι το όλο και ο άνθρωπος μέρος αυτού. Αναμφισβήτητα όμως εάν δεν ελπίζει κάποιος δε βρίσκει το ανέλπιστο, δεν του ανοίγεται ο δρόμος προς την αλήθεια ή καλύτερα ο δρόμος εξερεύνησης της αλήθειας, καθώς η πίστη προϋπάρχει της γνώσης. Όσοι πεθαίνουν για υψηλούς σκοπούς παρακινούνται από τέτοιου είδους πίστη, με αποτέλεσμα να λαμβάνουν υψηλότερες αμοιβές. Υπό αυτό το πρίσμα ο φιλόσοφος εξαίρει το ιδανικό του ηρωισμού και της υστεροφημίας. Αναντίρρητα όλα τα προαναφερόμενα απαιτούν θυσίες και επειδή οι επιθυμίες φύσει είναι πιο ισχυρές, καθώς αγοράζονται με τίμημα της ψυχής μας, είναι δύσκολο να αντισταθούμε σε αυτές.
Όμως το μεγαλύτερο ζήτημα που έθεσε ο Ηράκλειτος εκκινεί από τον ίδιο τον άνθρωπο, καταλήγει σε αυτόν και συνοψίζεται σε δύο αποφθέγματα του: “Εδιζησάμην εμεωυτόν” με την έννοια ότι συνέλεξε όλη τη γνώση που απέκτησε στρέφοντας το ενδιαφέρον του προς τον εαυτό του, ανακάλυψε τον πραγματικό του εαυτό, τη μοναδική πραγματική αλήθεια επιβεβαιώνοντας κατά τούτο τον τρόπο το δελφικό και μεταγενέστερα σωκρατικό Γνώθι σε αυτόν που σε μια δεύτερη ανάγνωση σημαίνει ‘έψαξα και ΄έμαθα μόνος μου’. Παρά ταύτα είναι γνωστό ότι γνώριζε και τις διδασκαλίες άλλων σοφών . Ακολουθώντας αυτό τον τρόπο πίστευε ακράδαντα ότι θα συνελάμβανε το θείο λόγο .Όσον αφορά στη δεύτερη σημαντική ρήση΄΄Ήθος ανθρώπω δαίμων’’, ο Ηράκλειτος διαβεβαιώνει μέσω αυτής της φράσης ότι ο χαρακτήρας, το ήθος είναι η συνισταμένη της σκέψης, της συμπεριφοράς, των συναισθημάτων συνδέοντας με αυτό τον τρόπο τη γνωστική ικανότητα με την ηθική αποτελεσματικότητα. .Θέτει όμως για μία ακόμη φορά μία βασική προϋπόθεση που δεν είναι άλλη από την εγρήγορση στην οποία πρέπει μονίμως να βρίσκονται οι άνθρωποι προκειμένου να επιτύχουν: “ου δει ώσπερ καθεύδοντας ποιείν και λέγειν’’, δηλαδή ‘μη λες και πράττεις όπως αυτοί που κοιμούνται ‘’,μνεία που υποδειγματικά επαναφέρει στα ‘εις εαυτόν’ ο Μάρκος Αυρήλιος.[10] Διότι για τον Ηράκλειτο η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη ηθικά και ψυχικά και απειλείται σε μεγάλο βαθμό από τα σαρκικά πάθη, τα οποία δύσκολα νικώνται, αφού υγραίνουν την ψυχή και ξεπουλάνε ένα μέρος της ‘’τοις εγρηγόροσιν ένα και κοινό κόσμον είναι”, “των δε κοιμομένων έκαστον εις ίδιον αποστρέφεσθαι”. ‘Για εκείνους που είναι ξύπνιοι ο κόσμος είναι ένας και κοινός κάτω από τη σκιά του κοινού συμπαντικού θείου λόγου.[11] Εν αντιθέσει όσοι είναι προσηλωμένοι στην ιδιωτική τους ζωή, είναι όσοι δεν έχουν τη δύναμη να παραμείνουν άγρυπνοι και με τα μάτια ορθάνοιχτα. Όμως τι ακριβώς είναι το ήθος για τον Ηράκλειτο;Ποιοι είναι οι δεσμοί συγκρότησης του ήθους; Η μέγιστη αρετή είναι η ορθή σκέψη , η σωφροσύνη, οι αισθήσεις απλά λειτουργούν ως προθάλαμος στο ιερό της αλήθειας .Το πρόσταγμα ουσιαστικά της γνώσης και η αναγωγή της σε ρυθμιστικό παράγοντα ήθους νομιμοποιεί τη γνωστική επάρκεια ως αναπόσπαστο τμήμα της φιλοσοφικής παρουσίας. Ουσιαστικά Ο Ηράκλειτος ανοίγει την πόρτα της δυτικής σκέψης αναζητώντας τον εαυτό του, όμως παράλληλα διευκρινίζει ότι τα πέρατα της ψυχής δε μπορεί να τα βρει κανείς όσο και αν πορευτεί, διότι η ψυχή είναι απέρατη. Τόσο βαθύ λόγο έχει , – όπου λόγος, ο αποχρών λογος – επισημαίνοντας με τον τρόπο αυτό πόσο δύσκολο και επίπονο καθίσταται για κάποιον να γίνει φιλόσοφος. “Εις εμοί μύριοι εάν άριστος η”[12] Η φράση του παρεξηγήθηκε και εξαιτίας της πολλοί έσπευσαν να τον κατηγορήσουν ως αντιδημοκράτη. Όμως ο Ηράκλειτος προστάζει μέσω αυτής της ρήσης ένα ακόμη ηθικό δίδαγμα. Ποιός είναι ο άριστος τελικά; Στον άριστο συνεργάζεται το σώμα και η ψυχή. Ο Άριστος δεν απορρίπτει το σώμα και κρατάει την ψυχή. Το δίπολο αίσθηση – νους συνιστά την αέναη κίνηση των αντιθετικών εννοιών. Η θεωρησιακή ζωή είναι ανώτερη της πρακτικής . Ωστόσο τονίζει τη σαφή αντίθεση ανάμεσα στο ιδιαίτερο και το συμπαντικό. Η διαφορά των φωτισμένων από τους μη φωτισμένους συνίσταται στο γεγονός ότι οι πρώτοι γνωρίζουν ότι η νόηση τίθεται σε ισχύ παρά μόνο, όταν βασίζεται στο συμπαντικό, καθώς μόνο ο θείος κοινός λόγος είναι κριτήριο της αλήθειας . Αλλά Θεός και λόγος δεν ταυτίζονται. Ο Θεός είναι το νόημα του κόσμου και ανώτερος του ανθρώπου, όπως ακριβώς ο έφηβος είναι μεγαλύτερος από το παιδί.[13] Ο άνθρωπος όμως και ο κόσμος εμπλέκονται στο ίδιο γίγνεσθαι, γι’ αυτό ακριβώς και συναντιούνται. Ωστόσο ο άνθρωπος οφείλει να ξεπερνάει το επίπεδο του ζώου, να ξεπερνάει την παιδικότητα του και να μην εγκλωβίζεται σε αυτή, να διέπεται από υπευθυνότητα και να μην παρασύρεται στην Ύβρη.[14] Το αρνητικό βοηθάει τον άνθρωπο να εκτιμήσει και να κατανοήσει την ύπαρξη του θετικού. Αυτή ακριβώς η αντιθετική σύζευξη συμβάλλει στη δημιουργία μιας ηθικής στάσης απέναντι στη ζωή. Η διηνεκής απόπειρα αυτοβελτίωσης βρίσκεται στο επίκεντρο της ηθικής του διδασκαλίας και αποτελεί ταυτόχρονα τη γέφυρα να ξεπεράσει ο θνητός την πεπερασμένη μοίρα του, την ιδιωτική του περιορισμένη πραγματικότητα , από τη στιγμή που η σκέψη , ο λόγος και οι πράξεις του υπερακοντίζουν το ατομικό και συμπορεύονται με το συμπαντικό. Το κάλεσμα του συμπαντικού δεν είναι αναγκαίο κακό αλλά ελεύθερη επιλογή, καθώς στον Ηράκλειτο οτιδήποτε αληθινό είναι καλό και τότε μόνο ταυτίζεται με το συμπαντικό. Ο άνθρωπος με τη σοφία που φέρει είναι μέρος της συμπαντικής σοφίας. Πάνω από όλα ο σοφός άνθρωπος χαρακτηρίζεται από υπεύθυνη στάση απέναντι στη ζωή και τον προορισμό του. Καλείται να μη δίδει υπερβολική σημασία στις τιμές, ούτε να είναι αιχμάλωτος της απόλαυσης και βοηθάει τους ανθρώπους να βρουν το δρόμο τους. Για τον σκληροτράχηλο Ηράκλειτο καλό είναι να μην εκπληρώνονται όλα όσα ο άνθρωπος επιθυμεί, εάν αυτά δε συμβάλλουν ουσιαστικά στην πρόοδο της ψυχής τους.[15] Η διαλεκτική σκέψη είναι μια διαδρομή που δείχνει το δρόμο. Οι άνθρωποι που θυσιάζουν τους ατομικούς στόχους και τον ιδιωτικό προσωπικό χορτασμό γνωρίζουν ότι Το θείο είναι αυτό που αποτελεί το εσωτερικό κίνητρο του ανθρώπινου γίγνεσθαι και ότι η ελευθερία του ανθρώπου βασίζεται στην πλήρη αποδοχή της δαιμονικής του φύσης. Τουτέστιν ο Ηρακλειτικός άνθρωπος, ο άνθρωπος ως πνευματική υπόσταση δεν κατέχεται από πλήρη γνώση , καθώς πλήρη γνώση έχει μόνο ο Θεός.[16] Για τον σκοτεινό φιλόσοφο ο Θεός διαθέτει τα ύψιστα ηθικά εχέγγυα, είναι ένας θεός που τον αφορά άμεσα ο κόσμος ο υλικός, ο γήινος, γι’ αυτό και εκ προοιμίου τον ορίζει ως κόσμο καλό και δίκαιο . Όμως είναι σαφές ότι δεν αντιλαμβάνονται όλοι το θεό με τα ίδια κριτήρια. Εάν μιλάμε όμως για έναν κόσμο κακό και άδικο, τότε μήπως πίσω από αυτόν κρύβεται και ένας Θεός με τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά; Το ευαγγελικό πρόσταγμα να πλαστούν οι πρωτόπλαστοι κατ’ εικόνα και καθ΄ όμοίωσιν προεξαγγέλλεται με διαφορετικό τρόπο στον Ηράκλειτο ως μία αμφίδρομη σχέση μεταξύ ενός Θεού και των ανθρώπων, καλός θεός -καλοί άνθρωποι και ως μια εξ ανάγκης διάκριση, καθώς ο Θεός γνωρίζει φύσει το καλό και το δίκαιο , ενώ οι άνθρωποι όχι.[17] Πάνω από όλα όμως ο άνθρωπος για τον Εφέσιο φιλόσοφο παραμένει μια ολότητα στο εσωτερικό της ολότητας, του μεγάλου συνόλου του σύμπαντος.[18] Ο άνθρωπος δεν το αντιλαμβάνεται αυτό και εξαιτίας της άγνοιάς του λειτουργεί με ιδιωτικότητα και κατά το ατομικό συμφέρον. Ο Ηράκλειτος θέλει να βοηθήσει τον άνθρωπο, να του διδάξει το Λόγο, να τον συνδέσει με την πόλη, με τη φύση, με τον κόσμο. Ο λόγος είναι ο συνδετικός κρίκος. Όμως η εξερεύνηση και η γνώση του εξωτερικού γίγνεσθαι – μακρόκοσμου ξεκινάει από την εξερεύνηση και τη γνώση του ίδιου μας του εαυτού-μικρόκοσμου. Η αναζήτηση του ατομικού, ψυχή τε και σώματι ως ολότητα -στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου δεν υφίσταται δυισμός – οδηγεί στην αναζήτηση του συμπαντικού. Ο συμπαντικός και θείος λόγος δύναται να φανερωθεί μέσα στην ψυχή, μέσα από το βαθύ ατομικό σκάψιμο του εαυτού, μέσα από την αλήθεια της ψυχής και τον αμφίδρομο αέναο διάλογο.[19]
Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φόρα στο περιοδικό ‘”Φιλοσοφείν” τον Ιούνιο του 2020
[1] Κουφόπουλος Τάκης:Ο Σκοτεινός-Σημειώσεις για τον Ηράκλειτο. Αθήνα 1993, σελ.63.
[2] Κουφόπουλος Τάκης:Ο Σκοτεινός -Σημειώσεις για τον Ηράκλειτο. Αθήνα 1993, σελ63-64
[3] Αξελός Κώστας:Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία -μτφ.Δημήτρης Δημητριάδης . Σύγχρονη κλασική βιβλιοθήκη. Εξάντας 1974/1986, σελ.247
[4] Κουφόπουλος Τάκης: Ο Σκοτεινός-Σημειώσεις για τον Ηράκλειτο. Αθήνα 1993,σελ148
[5] Αξελός Κώστας :Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία-μτφ. Δημήτρης Δημητριάδης. Σύγχρονη κλασική βιβλιοθήκη, Εξάντας 1974/1986, σελ.212
[6] Φάλκος – Αρβανιτάκης Τάσος: Ηράκλειτος. Άπαντα. Θεσσαλονίκη .Εκδόσεις Ζήτρος. 2010,Σελ36
[7] Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι:Κάλφας Βασίλης -Ζωγραφίδης Γιώργος. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2001,σελ.67
[8] Κουφόπουλος Τάκης: Ο Σκοτεινός: Σημειώσεις για τον Ηράκλειτο. Αθήνα .1993,σελ195
[9] Φάλκος-Αρβανιτάκης Τάσος: Ηράκλειτος . Άπαντα. Θεσσαλονίκη. Εκδόσεις Ζήτρος.Απ.2,34,46,70,97.
[10] Κουφόπουλος Τάκης:Ο Σκοτεινός. Σημειώσεις για τον Ηράκλειτο.Αθήνα. 1993.σσ50,57
[11] Κουφόπουλος Τάκης:Ο Σκοτεινός.Σημειώσεις για τον Ηράκλειτο.Αθήνα. 1993,σσ58,123
[12] Κουφόπουλος Τάκης: ο.π,σσ50,107,114
[13] Φάλκος-Αρβανιτάκης Τάσος:ο.π Απ.79
[14] Αξελός Κώστας:ο.π,σσ207-208
[15] Φάλκος – Αρβανιτάκης Τάσος:ο.π, Απ.110.
[16] Κουφόπουλος Τάκης:ο.π, σσ135,197
[17] Κουφόπουλος Τάκης:ο.π, σ195
[18] Αξελός Κώστας:ο.π, σ223
[19] Αξελός Κώστας:ο.π, σ226
