Η πρώτη επαφή που είχα με τον καθηγητή πολιτικής Φιλοσοφίας Άρη Στυλιανού ήταν στα έδρανα της παλαιάς Φιλοσοφικής σχολής. Ήταν ένας πολύ νεαρός καθηγητής με εμφανή αγάπη για τη φιλοσοφία και ουσιαστικό ενδιαφέρον για τους φοιτητές του. Σήμερα διδάσκει Νεότερη και Σύγχρονη Πολιτική φιλοσοφία στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ. Από το 2015 μέχρι το 2019 διετέλεσε πρόεδρος του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Μάλιστα το 2015 τιμήθηκε από τη Γαλλική Δημοκρατία με το Παράσημο ‘’του Ιππότη του Τάγματος του Ακαδημαïκού Φοίνικα’’. Σήμερα οι δρόμοι μας ξανασυναντιούνται για μια ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Στέλλα: Η περιπέτεια που βιώσαμε και συνεχίζουμε να βιώνουμε με την πανδημία -covid-19 τι μας έχει διδάξει τελικά, λειτούργησε προς όφελός μας ή το αντίθετο εις βάρος μας;
Άρης Στυλιανού: Οι συνέπειες της πρωτόγνωρης πανδημίας θα είναι σημαντικές για τη σωματική και ψυχική μας υγεία, για την οικονομία και την εργασία, για τον κοινωνικό και πολιτικό βίο, για τη δημοκρατία και γενικότερα για τον τρόπο ζωής μας. Ζούμε σε ρευστούς καιρούς, σε εποχές ρίσκου και διακινδύνευσης. Μοιάζει όμως μόλις τώρα, ξαφνικά, να ερχόμαστε σε επαφή με μια εξαιρετικά δυσοίωνη προοπτική. Η κρίση που βιώνουμε μας προσγειώνει απότομα και βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια ξεχασμένη πραγματικότητα: η αλματώδης πρόοδος της επιστήμης και –κυρίως– της τεχνολογίας δεν μπορεί να μας εξασφαλίσει την παντοδυναμία. Η ανθρωπότητα παραμένει ευάλωτη απέναντι σε μεγάλες φυσικές καταστροφές, θεομηνίες, λοιμούς. Όλη η παρούσα εξέλιξη μοιάζει με ένα είδος ύβρεως, που αφορά πρωτίστως την κλιματική αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος. Τα πράγματα έχουν φτάσει στο μη περαιτέρω: ή θα αποφασίσουμε να προχωρήσουμε άμεσα σε σοβαρή συζήτηση και σε συνακόλουθη συντονισμένη δράση για τη λεγόμενη πράσινη ανάπτυξη ή, σε αντίθετη περίπτωση, το μέλλον του πολιτισμού μας σε πλανητική κλίμακα προδιαγράφεται ζοφερό. Θέλω να ελπίζω πως έχουμε γίνει πιο σοφοί κι ότι ο τελικός απολογισμός θα είναι θετικός, προς όφελός μας.
Στέλλα: Η φιλοσοφία ποιά θέση κατέχει στη ζωή του μέσου ανθρώπου και ποιά θέση θα της άξιζε να έχει;
ΑΣ: Η φιλοσοφία μάλλον δεν κατέχει στη ζωή μας τη θέση που θα της άξιζε. Είμαστε αρκετά αστόχαστοι και αφιλοσόφητοι, φοβάμαι. Κι όμως, η φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει και να μας διδάξει έναν καλύτερο τρόπο ζωής. Σε αυτό μοιάζει με την τέχνη ή και με τη θρησκεία, στον βαθμό που προσπαθεί να σκεφτεί και να απαντήσει σε μεγάλα ερωτήματα (τι είναι ο θεός, τι είναι ο κόσμος, τι είναι ο άνθρωπος) που ανέκαθεν απασχολούσαν τις ανθρώπινες κοινωνίες, για όσες τουλάχιστον έχουμε σχετική ιστορική γνώση. Η φιλοσοφία υπάρχει παντού και αφορά τα πάντα. Άπτεται μάλιστα όχι απλώς της θεωρίας, αλλά και της καθημερινής ζωής μας. Όταν χρησιμοποιούμε λέξεις όπως το «είναι» και το «φαίνεσθαι» ή το «πρέπει» και το «δέον», όταν επικαλούμαστε αξίες και κανόνες συμπεριφοράς, όταν αναλαμβάνουμε την ευθύνη των λεγομένων μας προσκομίζοντας τεκμήρια, αποδείξεις και επιχειρήματα, τότε βρισκόμαστε στην επικράτεια της φιλοσοφίας. Όταν μιλούμε για «γνώση», «αλήθεια», «πραγματικότητα», «γνώμη», «βεβαιότητα», «τύχη», «αναγκαιότητα», είναι σίγουρο πως, είτε το θέλουμε είτε όχι, κολυμπάμε σε φιλοσοφικά νερά. Όταν κάνουμε λόγο για «ελευθερία», «δημοκρατία», «πολιτική», «δικαιοσύνη», «δικαιώματα», τότε τοποθετούμαστε στο πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας.
Στέλλα: Συμφωνείτε με την άποψη πολλών συναδέλφων σας, που εισηγούνται ότι το μάθημα της φιλοσοφίας θα ήταν ευχής έργο να διδάσκεται τόσο στη δευτεροβάθμια, όσο και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση;
ΑΣ: Ναι, συμφωνώ. Πιστεύω ακράδαντα ότι το μάθημα της φιλοσοφίας πρέπει να ενταχθεί τρόπον τινά στον κορμό των εγκύκλιων σπουδών, μαζί με τη γλώσσα, την κλασική και νεότερη γραμματεία, την ιστορία, τα μαθηματικά, τη φυσική και τη βιολογία. Και τούτο, για να το πω απλά, επειδή η φιλοσοφία βρίσκεται παντού και αγκαλιάζει τα πάντα, όπως είπαμε. Επίσης, οι τροπές της γλώσσας μας, οι τρόποι της σκέψης μας, οι μορφές της επιχειρηματολογίας μας οφείλουν πολλά σε συγκεκριμένες φιλοσοφικές θεωρήσεις του παρελθόντος, θεωρήσεις που διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό τους κοινούς τόπους και τον πνευματικό ορίζοντα της εποχής μας. Τούτο σημαίνει πως η φιλοσοφία, μέσα από την ιστορία της, διατυπώνει τις θεμελιώδεις προκείμενες, τις κυρίαρχες μορφές ορθολογικότητας και τις κεντρικές αξίες που διέπουν όλες σχεδόν τις πτυχές της ζωής μας.
Και όχι μόνον αυτό. Ταυτόχρονα, προβαίνει σε κριτική των εν λόγω μορφών ή αξιών, συμβάλλοντας έτσι στην κατανόηση και στην αλλαγή τους. Επιπλέον, η φιλοσοφία συντελεί κατά τρόπο αποφασιστικό στη δημιουργία και στην αποτελεσματική λειτουργία του δημόσιου χώρου, προάγοντας τον ελεύθερο διάλογο, την κριτική σκέψη και, εντέλει, την ίδια τη δημοκρατία. Για όλους τους προηγούμενους λόγους, το μάθημα της φιλοσοφίας κρίνεται απαραίτητο για την καλλιέργεια της σκέψης και της κριτικής ικανότητας των μαθητών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, για την ανάπτυξη της πολιτικής τους συνείδησης, καθώς και για την πληρέστερη προσέγγιση και κατανόηση της ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού.
Στέλλα: Ποια βιβλία φιλοσοφίας θα προτείνατε σε έναν αρχάριο ;
ΑΣ: Ένας αρχάριος θα μπορούσε να ξεκινήσει με ένα καλό Λεξικό και μια καλή Ιστορία της Φιλοσοφίας, ας πούμε: Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge, σε επιμέλεια του Robert Audi (εκδόσεις Κέδρος), την Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σε επιμέλεια του Άντονυ Κέννυ (εκδόσεις Νεφέλη) και το βιβλίο του Alain Renaut, Η φιλοσοφία (εκδόσεις Πόλις). Επίσης, θα του σύστηνα ταυτόχρονα να διαβάσει τον Επίκουρο και τους Στωικούς, που έχουν μια πολύ ωραία και πρακτική ηθική φιλοσοφία.
Στέλλα: Στο βιβλίο σας ‘’Ο Σπινόζα και η δημοκρατία’’ παρουσιάζονται οι απόψεις του Ολλανδού φιλοσόφου για τη δημοκρατία και ο προτεινόμενος εκδημοκρατισμός κάθε μορφής πολιτεύματος. Ποια είναι η ερμηνεία που δίνετε εσείς στη δημοκρατία;
ΑΣ: Έχω διαμορφώσει, ήδη από την παιδική μου ηλικία, μια βαθιά πεποίθηση που με τοποθετεί υπέρ της δημοκρατίας, αφενός ως βιωμένου και καθημερινού τρόπου ζωής, αφετέρου ως του καλύτερου δυνατού τρόπου για να ρυθμιστεί ο κοινός συλλογικός βίος των ανθρώπων σε ένα δεδομένο πλαίσιο, σε έναν ορισμένο τόπο και χρόνο, σε μια συγκεκριμένη περιοχή και εποχή. Γνωρίζω πολύ καλά όλες τις αδυναμίες και τα ελαττώματα της δημοκρατίας, έχω υπόψη μου όλες τις κριτικές που της έχουν ασκηθεί στο πέρασμα του καιρού. Δεν με πτοούν και δεν με πείθουν. Οι δημοκρατικοί θεσμοί, με τις αμφισημίες τους, συνιστούν πολύτιμο ιστορικό κεκτημένο. Θεωρώ ότι η δημοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα, στη μέχρι σήμερα ιστορική εμπειρία, που μπορεί να συνδυάζεται κατά τον καλύτερο τρόπο με την ισότητα, την ελευθερία, την αδελφοσύνη, την αλληλεγγύη και την κοινωνική δικαιοσύνη. Με άλλα λόγια, πιστεύω πως η δημοκρατία αποτελεί το μοναδικό και προνομιακό πεδίο για να σκεφτούμε και να κάνουμε πράξη μια πιο ελεύθερη και πιο δίκαιη κοινωνία, δηλαδή, για να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους, τον σοσιαλισμό.
Στέλλα: Ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός σωστού πολίτη και υπό ποιες προϋποθέσεις καλλιεργείται η ορθή πολιτική συνείδηση;
ΑΣ: Δύσκολο ερώτημα. Νομίζω ότι ένας σωστός πολίτης πρέπει να διαθέτει δημοκρατική παιδεία, καλλιέργεια και ευαισθησία, να συμμετέχει ενεργά στα δημόσια πράγματα και να έχει το θάρρος της γνώμης του, να διαθέτει παρρησία. Χρειάζεται προπάντων να αγαπά την πολιτική κοινότητα στην οποία ανήκει και να δρα πάντα με βασικό γνώμονα το κοινό καλό, το γενικό δημόσιο συμφέρον, με αλληλεγγύη και ανθρωπιά. Η πολιτική συνείδηση καλλιεργείται κυρίως από τη δημόσια εκπαίδευση, όταν αυτή είναι καλά θεσμοθετημένη, αλλά και από κάθε δημόσιο λόγο, στην οικογένεια, στη γειτονιά, στους συλλόγους, στα σωματεία, σε όλους τους θεσμούς της Πολιτείας, αλλά και της «κοινωνίας των πολιτών».
Στέλλα: Τι θα αλλάζατε στο ελληνικό πανεπιστήμιο εν γένει και τι ως προς τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο;
ΑΣ: Στην Ελλάδα παραδοσιακά η εκπαίδευση παίζει σημαντικό ρόλο στην παραγωγή και αναπαραγωγή της κοινωνίας. Έχουμε ένα αξιόλογο σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης, το οποίο μεταπολεμικά τουλάχιστον προήγαγε την κοινωνική κινητικότητα. Χάρη στο δημόσιο σχολείο και πανεπιστήμιο, τα παιδιά οικογενειών που ανήκαν στα κατώτερα οικονομικοκοινωνικά στρώματα (εργάτες, αγρότες, μικροαστοί) μπόρεσαν να μορφωθούν ποιοτικά, να γίνουν επιστήμονες και να ανέλθουν κοινωνικά, βελτιώνοντας τα εισοδήματά τους και κατακτώντας μεγαλύτερο κύρος. Σήμερα, το μεγάλο στοίχημα είναι η δημόσια εκπαίδευση να συνεχίσει να είναι αποτελεσματική και να βελτιώνεται ποιοτικά. Υπάρχουν πολύ καλά σχολεία και πανεπιστήμια στη χώρα μας. Αλλά υπάρχουν και πολλά προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν άμεσα. Η εκπαίδευση σήμερα βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι και πρέπει να ενισχυθεί από όλους μας. Θα ήθελα να αλλάξει το εξετασιοκεντρικό σύστημα και στο Λύκειο και στο Πανεπιστήμιο. Να υπάρχουν μικρότερα ακροατήρια φοιτητών/τριών, ώστε να μπορεί να γίνεται ποιοτικότερη δουλειά, να παράγεται γνώση, να εκπονούνται εργασίες, κι έτσι οι φοιτητές/τριες να αξιολογούνται σε βάθος χρόνου, και όχι μέσα σε δύο ώρες στο τέλος του εξαμήνου. Ως προς τη διδασκαλία της φιλοσοφίας ειδικότερα, θα την προσανατόλιζα περισσότερο στη μελέτη των πρωτότυπων φιλοσοφικών κειμένων. Θα ενίσχυα γενναία με πόρους, βιβλία, περιοδικά και σύγχρονο τεχνικό εξοπλισμό όλες τις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, ώστε έτσι οι φοιτητές/τριες να περνούν εκεί δημιουργικά τον χρόνο της μελέτης τους και να μπορούν να μυηθούν πιο γόνιμα στη γοητευτική διαδικασία της έρευνας και της γνώσης.
Στέλλα: Διετελέσατε και πρόεδρος του Κρατικού θεάτρου βορείου Ελλάδος. Μάλιστα συνεργαστήκατε και με τον ΘΟΚ. Πώς θα περιγράφατε τη θητεία σας, τι καταφέρατε κατά τη διάρκειά της και τι θα θέλατε να κάνετε ακόμη και δεν προλάβατε να το πραγματοποιήσετε;
ΑΣ: Η εμπλοκή μου με τη διοίκηση του ΚΘΒΕ, ως πρόεδρος του Δ.Σ. επί τέσσερα χρόνια (2015-2019), αποτέλεσε μια ωραία και τελικά πολύτιμη εμπειρία, παρά τις μεγάλες δυσκολίες και αντιξοότητες που είχαμε να αντιμετωπίσουμε. Εκτός από τα τεράστια χρέη (9 εκατομμύρια ευρώ) που είχαν συσσωρευτεί, το Θέατρο ήταν ένας συντηρητικός οργανισμός που απέκλειε κάθε καινοτομία. Καταφέραμε να ανοίξουμε αρκετά παράθυρα, ώστε να μπει φρέσκος αέρας, για να μας ανανεώσει όλες και όλους: διοίκηση, διεύθυνση, εργαζόμενους, καλλιτέχνες, κοινό. Με την αμέριστη συμπαράσταση της κυβέρνησης Τσίπρα και του τότε Υπουργείου Πολιτισμού, φθάσαμε στο σημείο να μην έχουμε πια καθόλου χρέη και να είμαστε συνεπείς σε όλες τις οικονομικές μας υποχρεώσεις. Το ΚΘΒΕ άντεξε μέσα στην κρίση και βγήκε ενισχυμένο, αναβαπτισμένο, σε μια νέα εποχή δημιουργίας και ανταπόκρισης του κοινού. Με συγκίνησε ιδιαίτερα η εμπιστοσύνη με την οποία περιέβαλλαν το Θέατρο όλο και περισσότεροι θεατές. Το γενικό κλίμα για το ΚΘΒΕ στην κοινωνία της Θεσσαλονίκης είχε βελτιωθεί ραγδαία, κι αυτό μας γέμιζε χαρά και αισιοδοξία για το μέλλον. Επίσης, η συνεργασία μας με τον ΘΟΚ ήταν άψογη και ιδιαίτερα εποικοδομητική. Εν ολίγοις, προσπαθήσαμε να δώσουμε ένα νέο όραμα στο ΚΘΒΕ. Εκείνο που δεν προλάβαμε να κάνουμε, επειδή επί μακρόν ήμασταν αφοσιωμένοι στα οικονομικά προβλήματα, ήταν να θωρακίσουμε θεσμικά τη λειτουργία του Θεάτρου, ώστε να μην μπορεί εύκολα να παλινορθωθεί το παλαιό φαύλο καθεστώς. Απαιτούνται περισσότερες διοικητικές παρεμβάσεις και μεταρρυθμίσεις, όπως χρειάζεται και ένας νέος νόμος για τη λειτουργία όλων των Κρατικών Σκηνών. Υποβάλαμε σχετικές προτάσεις και πήραμε κάποιες πρωτοβουλίες, αλλά μας πρόλαβαν οι πολιτικές εξελίξεις.
Στέλλα: Το Θέατρο για τους αρχαίους ημών προγόνους ήταν ο μοναδικός τρόπος διαπαιδαγώγησης της ψυχής και του πνεύματος. Για τους σύγχρονους Έλληνες τι ακριβώς είναι το θέατρο; Με άλλα λόγια έχει το θέατρο τη θέση που του αξίζει στη χώρα μάλιστα όπου γεννήθηκε;
ΑΣ: Το θέατρο είναι μια τέχνη σπάνιας γοητείας, που παρασύρει όποιον τής αφοσιωθεί ψυχή τε και σώματι. Είναι ζωντανό και μοναδικό πράγμα, στιγμιαίο και ανεπανάληπτο, που κινητοποιεί σώμα και νου, ενώ ταυτόχρονα κυριαρχεί ο λόγος και η εκφορά του. Το θέατρο ταιριάζει στον τόπο μας, άλλωστε γεννήθηκε και ωρίμασε μέσα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ως αναπόσπαστο στοιχείο της δημοκρατίας. Είναι γνωστό ότι το αρχαίο δράμα γεννήθηκε στο εσωτερικό του θεσμού της πόλης-κράτους και υπήρξε σύμφυτο με την άμεση δημοκρατία. Πρόκειται για θεσμό πολιτικής διερώτησης και διαπαιδαγώγησης, που προσφέρει ανεξάντλητο υλικό για να σκεφτούμε και να πραγματευθούμε όλα τα ζητήματα της πολιτικής, δηλαδή της κοινής συμβίωσης των ανθρώπων σε ένα οργανωμένο πολιτειακό πλαίσιο. Όλα τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν μπορούν να γονιμοποιήσουν και τη σημερινή πολιτική σκέψη. Το θέατρο ταιριάζει στον σύγχρονο κόσμο μας, ως αναπόσπαστο στοιχείο της δημοκρατικής πολιτικής παράδοσης. Πιστεύω ότι έτσι μπορούμε να διαμορφώσουμε πολιτική συνείδηση, να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους, γνωρίζοντας πολιτικά πάθη και συναισθήματα που αλλιώς θα έμεναν ανεξερεύνητα. Τα φιλοσοφικά ερωτήματα που τίθενται από τα κλασικά θεατρικά έργα έχουν διαχρονική αξία, που μας κάνει να επιστρέφουμε σε αυτά. Σήμερα, το θέατρο μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους, γνωρίζοντας πάθη και συναισθήματα που, διαφορετικά, ίσως θα έμεναν ανεξερεύνητα. Και σαφώς μέσω του θεάτρου προσεγγίζουμε καλύτερα την πολιτιστική μας κληρονομιά, αρχαία και νεότερη.
Στέλλα: Ποιά είναι τα όνειρα και οι στόχοι σας για το μέλλον;
ΑΣ: Έχω αρκετά όνειρα και στόχους για το μέλλον, αλλά επιλέγω να σπεύδω βραδέως, χωρίς υπερβολικό άγχος. Ονειρεύομαι να συμβάλω, όσο μπορώ, στη διαμόρφωση μιας πιο ελεύθερης και δίκαιης κοινωνίας, μιας Ελλάδας που θα προοδεύει, μέσα σε μια Ευρώπη πιο δημοκρατική και αλληλέγγυη. Σχεδιάζω να γράψω ένα βιβλίο για βιοπολιτική και φιλοσοφία, αφορμώμενος από την παρούσα πανδημία που ζούμε σε παγκόσμια κλίμακα. Προχωρώ και δύο μεταφράσεις που πρέπει να ολοκληρώσω. Θέλω να ανταποκρίνομαι πλήρως στις υποχρεώσεις μου στο Πανεπιστήμιο, με τη διοίκηση, τη διδασκαλία και την έρευνα, τα μεταπτυχιακά, τα διδακτορικά και τα μεταδιδακτορικά. Προσπαθώ πάντα να συνδράμω τις φοιτήτριες και τους φοιτητές μας που αγωνίζονται να κατακτήσουν τη γνώση και την επιστημοσύνη, διαμορφώνοντας ένα φωτεινότερο μέλλον, δημιουργώντας έναν καλύτερο κόσμο. Κι έχω πάντα κατά νου ότι το μέλλον είναι αόρατο και οι τύχες κοινές, όπως το είπαν ωραία οι Αρχαίοι μας.
