Στην Κριτική της κριτικής δύναμης επιχειρείται από το συγγραφέα μία εποικοδομητική συνεργασία του Λόγου και της Διανοίας, με τη λογική ότι η Κριτική δύναμη αποτελεί το μεσαίο σκέλος ανάμεσα στο λόγο και τη διάνοια. Κοντολογίς, συνενώνει αυτές τις δύο αρχές, δίδοντάς μας τη δυνατότητα να οδηγηθούμε ένα βήμα εγγύτερα στον πραγματικό – αισθητό κόσμο, εφόσον η κριτική δύναμη αφορά στην εφαρμογή των a priori εννοιών της διανοίας. Ούτως ειπείν, αφορούν στην τελεολογία τους, υπάγοντας πάντα τα επιμέρους στην ολότητα, όχι υπό το πρίσμα μίας διασφαλισμένης βεβαιότητας, αλλά μίας συμπτωματικής συμφωνίας μεταξύ του ειδικού και του καθολικού και αυτός ο τύπος της συμφωνίας που ανιχνεύεται μέσω της κριτικής ικανότητας δε βρίσκει ανταπόκριση παρά μόνο στο πεδίο του αισθητού και απόλυτη έκφραση μέσω μίας ικανοποίησης αισθητικής. Οι κρίσεις που καλούνται αισθητικές δεν είναι άλλες από τις έννοιες του ωραίου, του υψηλού, της φύσης και της τέχνης. Ο Καντ εκκινεί την κριτική της κριτικής δύναμης από την αναλυτική του ωραίου και την αισθητική εμπειρία. Η αισθητική εμπειρία με τη σειρά της και η αναλυτική του ωραίου τίθενται προς εξέταση και καθίστανται κατανοητές μόνο ως εκδηλώσεις του ιδεώδους στην πραγματικότητα, πάντα σε αντιστοιχία με μία ιδέα, που επιτρέπει στον άνθρωπο να γνωρίσει την πραγματικότητα και συνάμα προσδιορίζουν την ηθικότητα, την ελευθερία του και το σκοπό του.
Η αντικειμενικότητα δε συνάδει με την ομορφιά-καλαισθησία, διότι δεν υπάρχει καθοριστική αρχή ή κανόνας που να υποδεικνύει την ωραιότητα ενός πράγματος. Η ωραιότητα σχετίζεται περισσότερο με το συναίσθημα του υποκειμένου. Καθολικότητα στην ομορφιά δεν υπάρχει. Η κοινή ομολογία περί ωραίου επιτυγχάνεται μέσω της κοινής αίσθησης κατά την παράσταση ενός αντικειμένου και όχι μέσω εννοιών, δηλαδή βάση μιας ορθολογικής κρίσης. Υπό αυτό το πρίσμα παράγονται τα πρότυπα της ομορφιάς. Όσον αφορά όμως στην καλαισθησία αυτή είναι φύση αυθυπόστατη. Το ύψιστο αρχέτυπο της καλαισθησίας αποτελεί η ιδέα. Τι είναι όμως η ιδέα; Ιδέα δεν είναι παρά μια έννοια του λόγου, ένα εσωτερικό δημιούργημα που ο καθένας έχει εντός του και σύμφωνα με το οποίο κρίνει τα αντικείμενα. Το ιδεώδες από την άλλη αποτελεί την παράσταση ενός ατομικού-συγκεκριμένου όντος που αντιστοιχεί σε μια ιδέα. Συνεπεία τούτου το ιδεώδες του ωραίου συνιστά μια ατομική αναπαράσταση αλλά όχι μέσω εννοιών, διότι είναι ένα έργο της φαντασίας, της ειδωλοποιητικής αυτής δύναμης, γι’ αυτό ακριβώς βασίζεται στην αναπαράσταση και όχι σε έννοιες. Οπότε το ιδεώδες της ομορφιάς λαμβάνει σάρκα και οστά σε μια καθορισμένη όχι αφηρημένη ομορφιά, σε ένα αντικείμενο μιας καλαισθητικής κρίσης νοητικού χαρακτήρα. Όμως αναζητώντας τα αντικείμενα, το ιδεώδες αυτό είναι δύσκολο να το εντοπίσουμε σε μία αόριστη ωραιότητα. Άλλωστε ο μόνος σε αυτό τον κόσμο που ενέχει τον σκοπό της ύπαρξης του μέσω του λόγου είναι ο άνθρωπος ο οποίος έχει την ικανότητα να συνδέει τις παραστάσεις με την βοήθεια της αισθητηριακής αντίληψης με τους καθολικούς σκοπούς πετυχαίνοντας την εναρμόνιση τους.
Προκειμένου όμως να επιτευχθούν τα προαναφερθέντα προαπαιτούνται δύο τινά: η κανονική – αισθητική ιδέα και η ιδέα του λόγου. Η πρώτη είναι μια παράσταση της φαντασίας και αποτελεί συνάμα κριτήριο και μέτρο αποτίμησης του ανθρώπου σε ένα ζωικό είδος. Η δεύτερη μετατρέπει τους σκοπούς της ανθρωπότητας σε μία θεμελιώδη αρχή της αποτίμησης της μορφής του ανθρώπου μέσω της οποίας οι σκοποί γίνονται φανεροί στα φαινόμενα. Όμως για να γίνει κάτι τέτοιο καταληπτό οφείλουμε σε αυτό το σημείο να ασχοληθούμε με την φαντασία και τον ρόλο που αυτή διαδραματίζει. Η φαντασία είναι η ειδωλοποιητική δύναμη που έχει την ικανότητα να ανακαλεί εικόνες- παραστάσεις, σημεία εννοιών και να τις συγκρίνει όσος χρόνος και αν έχει περάσει από την θέαση τους, έχοντας ως στόχο την αναζήτηση ενός μέσου όρου, ενός κοινού μέτρου κρίσης αυτών των αντικειμένων. Σύμφωνα με αυτό το μέτρο μπορούμε να κρίνουμε την ομορφιά ενός ανθρώπου. Η εμπειρία της ομορφιάς αποτελεί μια εμπειρία της ελευθερίας της φαντασίας ενός χειροπιαστού συμβόλου της ελευθερίας, με την προϋπόθεση να αυτοκαθορίζεται με ηθικούς νόμους, πράγμα απαραίτητο για την ηθικότητα αλλά χωρίς να μπορεί να γνωσθεί άμεσα εμπειρικά. Όμως σε καμία περίπτωση η ιδέα αυτή δεν βρίσκει πλήρη εφαρμογή σε ένα μόνο άτομο. Και η εικόνα ακόμα η αναπαράσταση π.χ. ενός ωραίου άντρα δεν αποτελεί την απόλυτη αντρική ωραιότητα, παρά μας υποδεικνύει τι δεν αντίκειται στους όρους που πρέπει να πληροί ένα αντικείμενο για να χαρακτηριστεί ωραίο στο είδος του. Από την κανονική ιδέα του ωραίου διακρίνεται το ιδεώδες, το οποίο εντοπίζεται μόνο στην ανθρώπινη μορφή και αποκλειστικά μέσω μιας έκφρασης ηθικότητας. Όσον αφορά στις ηθικές ιδέες, αυτές βρίσκουν το πεδίο πραγμάτωσης τους μόνο στην εμπειρία και εξαιτίας αυτού προαπαιτείται και η συνύπαρξη των καθαρών ιδεών του λόγου και της φαντασίας, ούτως ώστε ο οποιοσδήποτε να είναι σε θέση να τις κρίνει και να τις αναπαραστήσει. Το ιδεώδες της ομορφιάς με την σειρά του δεν προσεγγίζεται μέσω των αισθήσεων, διότι αυτό δεν είναι μια απλώς καλαισθητική κρίση. Συνεπώς ωραιότητα είναι η μορφή της σκοπιμότητας ενός αντικειμένου, δεν είναι έννοια η ομορφιά, υπό την προϋπόθεση ότι γίνεται αντιληπτή χωρίς την παράσταση ενός σκοπού σε αυτό. Για παράδειγμα ένας ωραίος άνθρωπος φέρει ένα σκοπό εντός του, ωστόσο δεν μπορεί η ωραιότητα του να του προσδώσει ένα επιπλέον σκοπό, καθώς η ωραιότητα δεν μπορεί να βρει πλήρη εφαρμογή σε ένα άνθρωπο και ούτως ειπείν η απολυτότητα της ωραιότητας αναφέρεται σε μία ιδέα και μόνο, η κατά συνθήκη ωραιότητα είναι αυτή που μπορεί να γνωσθεί εμπειρικά μέσω ενός ανθρώπου. Σύμφωνα λοιπόν με τον ορισμό που συνάγεται από το τρίτο αυτό ουσιώδες σημείο, ομορφιά είναι η μορφή της σκοπιμότητας ενός αντικειμένου, εφόσον γίνεται αντιληπτή, χωρίς την παράσταση ενός σκοπού σε αυτό.
Τι είναι εν τέλει το ωραίο; Ωραίο είναι ό,τι γνωρίζεται χωρίς έννοια, ως αντικείμενο μίας αναγκαίας αρέσκειας. Τί αντιπροσωπεύει η έννοια της καλαισθησίας στην αναλυτική του ωραίου; «Καλαισθησία είναι η ικανότητα κρίσης ενός αντικειμένου σε σχέση με την ελεύθερη νομοτέλεια της φαντασίας». Στην καλαισθητική κρίση, η φαντασία θεωρείται ελεύθερη και συνάμα, σύμφωνη με τους νόμους της διανοίας, υπό την προϋπόθεση ότι η μορφή του αντικειμένου, δίδει στη φαντασία μία σύνθεση του πολλαπλού. Η νομοτέλεια ή νομιμότητα που προαναφέραμε δε διέπεται από νόμους, καθώς δεν έχει νόμους αλλά αν ακόμη είχε νόμους, δε θα κάναμε λόγο για το ωραίο αλλά για κάτι ανώτερο, την τελειότητα. Η καθαρή καλαισθητική κρίση δε λαμβάνει ποτέ υπόψη της τη χρήση ή τη σκοπιμότητα ενός αντικειμένου, απλά συνδέει «την αρέσκεια ή την απαρέσκεια, με την απλή και μόνο θεώρηση του αντικειμένου». Η κανονικότητα ως προς τη μορφή ενός αντικειμένου συνδέεται άρρηκτα με την έννοια του αντικειμένου αυτού. Από αυτό το σημείο οδηγούμαστε στη σύλληψη της παράστασης ενός αντικειμένου και στον καθορισμό της πολλαπλότητας στη μορφή του, που με τη σειρά του αποτελεί σκοπό και οδηγεί στην ικανοποίηση. Εν προκειμένω η νόηση τίθεται στην υπηρεσία της φαντασίας. Στην περίπτωση που ένα πράγμα δεν είναι ωραίο αλλά παίρνει απλώς ωραία όψη, η καλαισθησία δε συνδέεται με αυτό που συλλαμβάνει η φαντασία αλλά συνδέεται με αυτό που δίδει ώθηση στη φαντασία να συντελέσει. Η φαντασία, αφενός προσφέρει ικανοποίηση διασκεδάζοντας το πνεύμα και αφετέρου συμβάλλει στην πολλαπλότητα των αντικειμένων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΡΓΑ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΑ
Άρεντ Χάνα: Η πολιτική φιλοσοφία του Καντ (μτφ.Β.Ρωμανός).Αθήνα: Νήσος 2008
Ντελεζ Ζιλ: Η κριτική φιλοσοφία του Κάντ: Η θεωρεία των ικανοτήτων (μτφ. Ε. Περδικούρη). Αθήνα : Νήσος 2006
Bird Graham: A companion to Kant. Blackwell 2006
Guyer Paul: Critique of the power of judgment: Cambridge University Press. New York 2000
Guyer Paul: Critique of the power of judgment (critical essays): New York, Oxford 2003
Helmut Christian: An introduction to Kant’s aesthetics. Blackwell 2005
Zammito John: The Genesis of Kant’s critique judgment. The University of Chicago Press 1992
Zuckert Rachel: Kant on beauty and biology. Cambridge University Press 2007
