Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός και Σοφιστική.
Είναι ευρέως γνωστό ότι ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή βρίθει από δηλωτικές απηχήσεις και υπαινικτικές μνείες θεμελιωδών απόψεων του σοφιστικού κινήματος που επηρέασε σε σημαντικό βαθμό με τη νεωτερική αύρα του και τα ρηξικέλευθα διδάγματά του την πνευματική ζωή της Αθήνας του πέμπτου αιώνα π.Χ. Ειδικότερα, κατά συχνά διαστήματα πολλοί μελετητές έχουν πειστικά υποστηρίξει ότι η αμφιλεγόμενη φιγούρα του Οδυσσέα αποτελεί εντός του έργου αδιαμφισβήτητη ενσάρκωση του τυπικού σοφιστή, ο οποίος, καίτοι στις καλύτερες στιγμές του λειτουργεί ως εκπρόσωπος ενός ευπρόσδεκτου διαφωτισμού, στη λυσσώδη προσπάθειά του να επιτύχει τον στόχο του παραβλέπει κάθε ηθική δέσμευση και νομική υποχρέωση, με αποτέλεσμα να πριμοδοτεί ενσυνείδητα πλανερά ρητορικά τεχνάσματα εις βάρος της αλήθειας και του δικαίου. Αξίζει να υπογραμμίσουμε στο σημείο αυτό ότι εν αντιθέσει προς τη σοφιστική ευφράδεια του Οδυσσέα, ο Φιλοκτήτης και βαθμηδόν και ο Νεοπτόλεμος υπεραμύνονται του ηρωικού κώδικα τιμής, σύμφωνα με τον οποίον ο ενάρετος και εύτολμος άνθρωπος οφείλει να διαλάμπει μεταξύ των συμπολιτών του για την άμεμπτη διαγωγή του και την ανεπίληπτη υπόληψή του. Με άλλα λόγια, η επίκληση της ηθικής ευλυγισίας και του κυνικού αμοραλισμού ως αναγκαίων μέσων για την υλοποίηση στρατηγικών σχεδίων και επιχειρησιακών σκοπών ουδόλως είναι αποδεκτή ακόμη και στην οριακή περίπτωση, όπου κρίνεται αμετάκλητα η τελική έκβαση σπουδαιότατου πολεμικού διαβήματος, όπως βεβαίως είναι η απόληξη του δεκαετούς Τρωικού Πολέμου.
Κεντρικός στόχος αυτής της συζήτησης δεν είναι να επαναλάβει γνωστές και τετριμμένες απόψεις για την σοφιστική παιδαγωγική που συνέχει τα λόγια και τις πράξεις του Οδυσσέα, ούτε βεβαίως να επιχειρήσει επιγραμματική ανασκόπηση προ πολλού λεπτομερώς τεκμηριωμένων θεωριών σχετικά με την παθογένεια που προκύπτει από τη σοκαριστική ηθική γυμνότητα του Νεοπτολέμου, ο οποίος αρχικά εγκλωβίζεται σε δόλια συνωμοσία εναντίον του γενναιόφρονος Φιλοκτήτη, έως ότου εν τέλει συντρίψει τα δεσμά της πλάνης που τον κρατούσαν όμηρο. Στόχος μου είναι λοιπόν κατ’ ουσίαν, μέσα στο στενό πλαίσιο σύντομης παρουσίασης, η ανάδειξη μιας εξόχως ενδιαφέρουσας αλλά προσέτι λανθάνουσας πτυχής της σοφιστικής διάστασης του σοφόκλειου έργου, η οποία μάλιστα έρχεται να ενισχύσει την άποψη ότι στον Φιλοκτήτη οι παραπομπές στα νεωτερικά πνευματικά κινήματα της κλασικής εποχής δεν είναι κατ’ ανάγκην επικριτικές και ενίοτε ισοπεδωτικά καταδικαστικές, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις καθίσταται περισσότερο έκτυπο το δημοκρατικό κίνητρο που ενεργοποιεί τους φιλοσόφους και τους ρήτορες στην Αθήνα του πέμπτου αιώνα π.Χ.
Μολονότι ο Οδυσσέας ως απεσταλμένος των ηγητόρων του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος διακηρύσσει σε όλους τους τόνους ότι εκφράζει τη γνήσια βούληση όλων των συμπολεμιστών του, οι οποίοι απαιτούν ρητώς και κατηγορηματικώς την άμεση μεταγωγή του Φιλοκτήτη στα μικρασιατικά παράλια με κάθε τίμημα, προκειμένου να εκπορθηθεί το κάστρο της Τροίας, κατά τη ροή της επεισοδιακής πλοκής εμφανίζεται εντελώς απομονωμένος και έκβλητος, ουσιαστικά στις επιλογικές σκηνές του έργου ο Φιλοκτήτης, αυτός ο πολυβασανισμένος ερημίτης της Λήμνου, παύει να είναι ο θλιβερός παρίας και τη θέση του έκπτωτου και αποσυνάγωγου καταλαμβάνει ο Οδυσσέας. Τυχαίο δεν είναι ότι η σοφιστική διδασκαλία έχει προβάλει με τρόπο εμφαντικό ότι ένας και μόνον άνθρωπος, ο οποίος, πλην των άλλων, έχει ακλόνητη πεποίθηση στην ακαριαία και άνευ όρων επιβολή της δικής του τυραννικής θέλησης στους συνανθρώπους του, στο τέλος συντρίβεται απέναντι σε συσπειρωμένες πλειοψηφικές ομάδες, οι οποίες βασιζόμενες στον νόμο και στο δίκαιο διαθέτουν την απαραίτητη ισχύ να κατατροπώσουν τον κάθε εγωμανή επιβουλέα της ελευθερίας τους.
Σχετικά με τις προαναφερθείσες παρατηρήσεις λοιπόν έχω κατά νουν το περίφημο σοφιστικό εγχειρίδιο υπό τον τίτλο Ανώνυμος του Ιαμβλίχου, το οποίο συγκεφαλαιώνει με αξιοσημείωτη μεστότητα θεμελιώδεις αρχές όσον αφορά στη φύση και στον νόμο, τις οποίες μάλιστα ορθώς πραγματεύεται ως αλληλένδετες και αλληλοτροφοδοτούμενες έννοιες κυρίως στο πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατικής διαλεκτικής. Πιο συγκεκριμένα, το 1889 ο κραταιός Γερμανός φιλόλογος Friedrich Blass υποστήριξε ότι στον Προτρεπτικό του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Ιαμβλίχου ορισμένες ενότητες πρέπει να αποτελούν τμήμα φιλοσοφικού συνθέματος, το οποίο μπορεί να χρονολογηθεί με αρκετή ασφάλεια στα τέλη του πέμπτου αιώνα π.Χ. ή ίσως κατά τι αργότερα. Ωστόσο, παρά την πληθώρα των σχετικών θεωριών και εικοτολογιών, δεν κατέστη ακόμη εφικτό να ταυτοποιηθεί ο συγγραφέας αυτού του αξιόλογου σοφιστικού πονήματος.
Παρότι ο δημιουργός του ως άνω εγχειριδίου παραμένει ανώνυμος, οι απόψεις που εμπεριέχονται αναφορικά με το πόσο εύθραυστη είναι η ηθική τάξη και πόσο ευάλωτη η κοινωνική συνοχή σε συγκεκριμένο απόσπασμα της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας πραγματείας του, καθώς επίσης οι διαπιστώσεις, οι σχετικές με την πρόδηλη αδυναμία ενός απολυταρχικού και φαύλου ατόμου να υπερνικήσει τους ενωμένους υπερασπιστές των δημοκρατικών ελευθεριών και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, βρίσκουν ερμηνευτική εφαρμογή στον σοφόκλειο Φιλοκτήτη, έργο που παρουσιάστηκε ενώπιον του αθηναϊκού κοινού στην ακροτελεύτια δεκαετία του πέμπτου αιώνα π.Χ. (409 π.Χ.). Σύμφωνα με τον Ανώνυμο του Ιαμβλίχου, κάθε επίδοξος ηγεμόνας που επιλέγει να αντιπαρέλθει δικανικούς κανόνες και ηθικές ρήτρες πέπρωται να ηττηθεί στο τέλος, «[γ]ιατί όλοι οι άλλοι θα συσπειρώνονταν εναντίον ενός τέτοιου ανθρώπου και καθώς θα είχαν καλή διοίκηση και αριθμητική υπεροχή, θα υπερτερούσαν απέναντί του είτε με την επιδεξιότητα είτε με τη δύναμη και τελικά θα έβγαιναν νικητές. Φαίνεται, έτσι, πως ακόμη και η δύναμη, η πραγματική δύναμη, επιβάλλεται με τον νόμο και τη δικαιοσύνη» (μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος).
Με τρόπο πράγματι αριστοτεχνικό στα επιλογικά επεισόδια του Φιλοκτήτη ο Σοφοκλής παρουσιάζει τον Οδυσσέα, τον αδίστακτο ηγέτη και ψυχρό υπολογιστή, τελείως περιθωριοποιημένο και ασυντρόφευτο, καίτοι, ως γνωστόν, ο ίδιος αυτοσυστήνεται ήδη από τον Πρόλογο του έργου ως ειδικός απεσταλμένος ολόκληρου του ελληνικού στρατεύματος και έμπιστο πρωτοπαλίκαρο των Αργείων αρχιστρατήγων. Υπό τη συγκεκριμένη οπτική γωνία η σταδιακή μόνωση του Οδυσσέα, του ανθρώπου που είναι πάντοτε έτοιμος να μετέλθει κάθε μέσο, θεμιτό και αθέμιτο, προκειμένου να φέρει εις πέρας το πλανερό σχέδιό του, και συνάμα η βαθμιαία συσπείρωση και συνάθροιση αντίθετων δυνάμεων, υπέρτερων ως προς τον αριθμό και ανώτερων ηθικά και πολιτικά, προλειαίνει το έδαφος για την ατιμωτική πανωλεθρία του στην καταληκτήρια σκηνή. Η ολοσχερής ήττα του Οδυσσέα, ο οποίος εμφανίζεται στην αρχή της τραγωδίας να κινεί τα νήματα της δράσης και να έχει την απόλυτη πρωτοβουλία των κινήσεων έναντι του αμφίθυμου αλλά υποχωρητικού Νεοπτολέμου και των καλοπροαίρετων αλλά πειθήνιων ναυτών του Χορού, έρχεται να ενδυναμώσει την άποψη, που με τόση ευγλωττία προβάλλεται και στον Ανώνυμο του Ιαμβλίχου και συνάμα αποτελεί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αξονικό προβληματισμό της σοφιστικής διδασκαλίας, ότι ακόμη και ο ισχυρότερος ηγέτης δεν θα κατόρθωνε να μακροημερεύσει στην εξουσία, εάν δεν τηρεί τα προτάγματα του νόμου και της δικαιοσύνης.
Καθίσταται εμφανές, νομίζουμε, ότι θα ήταν έλλειψη σοφίας να υποστηρίξει κάποιος ότι στον Φιλοκτήτη ο Σοφοκλής επιχειρεί αποκλειστικά να στηλιτεύσει τη σοφιστική διαλεκτική στο σύνολό της ιδίως με το να τη θέτει σε μετωπική σύγκρουση με έναν αυστηρό και άμεμπτο ηρωικό κώδικα τιμής, που μάλιστα έλκει την καταγωγή του από τα ένδοξα ομηρικά έπη. Ερμηνευτικά πιθανότερη και δραματικά δραστικότερη φαίνεται ότι είναι η απόπειρα εκ μέρους του Αθηναίου τραγωδιογράφου αφενός να επικρίνει αυστηρότατα τη συχνά μακιαβελική και τυχοδιωκτική εφαρμογή της σοφιστικής διδασκαλίας στα πολιτικά και κοινωνικά πράγματα της πόλης του και αφετέρου να προβάλει μέσα από τις απρόσμενες τροπές και ανατροπές του έργου του την όντως φωτεινή πλευρά του σοφιστικού κινήματος.
Αξίζει να φέρουμε στη μνήμη μας τη συνταρακτική σκηνή, όπου ο αφηνιασμένος Οδυσσέας εισέρχεται στην ορχήστρα του θεάτρου εμφανώς ανήσυχος για τις απρόσμενες κινήσεις του μέχρι πρότινος υπάκουου και συνεργάσιμου Νεοπτολέμου. Στο σημείο αυτό ακριβώς έρχεται η ώρα της κρίσης, κατά την οποία ο άλλοτε πανίσχυρος στρατηλάτης και δεινός μηχανορράφος βιώνει την απόλυτη μόνωση, ευρισκόμενος αυτός ο ένας απέναντι στους συσπειρωμένους και ψυχωμένους αντιπάλους του, τον Φιλοκτήτη, τον Νεοπτόλεμο και τον Χορό των ναυτών. Όπως σημειώνει ο ανώνυμος συγγραφέας στην προσεκτικά επιχειρηματολογημένη φιλοσοφική πραγματεία του, κανένας άνθρωπος όπου γης, όσο άτρωτος και απρόσβλητος κι αν αισθάνεται ότι είναι, μπορεί να κατανικήσει όλους τους άλλους με τη δύναμη της ανομίας και της αδικίας. Αντιμέτωπος με τη σθεναρή αντίσταση του Φιλοκτήτη και την αγέρωχη περιφρόνηση του Νεοπτολέμου, ο οποίος παραδίδει στον νόμιμο ιδιοκτήτη τους τα ιερά όπλα του Ηρακλή και αποτινάσει από τους ώμους του το βάρος της ηθικής πώρωσης και της κατάφωρης δολιότητας, ο Οδυσσέας αποχωρεί διαπομπευμένος και πανέρημος, εκτοξεύοντας ματαίως χολερικές απειλές χωρίς ουσιαστικό αντίκρισμα — πράγματι, όπως φαίνεται, ο δίκαιος λόγος της σοφιστικής διαλεκτικής κατατρόπωσε τον άδικο λόγο του σοφιστικού αμοραλισμού.
